Veel informatie en diensten op internet worden “gratis“ aangeboden, in ruil voor jouw persoonlijke informatie. Zo produceren we iedere dag bergen data met z’n allen. Hiermee ruilen we ook een stukje privacy in. Privacy is waardevol. Niet alleen voor jou als individu, maar voor de hele maatschappij. Het is een voorwaarde voor vrijheid, zelfontplooiing en een goed functionerende democratie.
Inhoud
“Privacy is something you can sell, but you can't buy it back.”
Wat is privacy?
Hoe mooi is het dat je iets met je familie, vrienden en huisarts in vertrouwen kunt delen. Zij weten het beste hoe ze jouw woorden en gekke uitspattingen moeten interpreteren. Deze context verdwijnt in de digitale wereld. Ik ga je vertellen waarom privacy zo belangrijk is, wat het in gevaar brengt en wat je kunt doen om privacy te beschermen.
Het begrip privacy is afgeleid van het latijnse ‘privatus’, dat ‘gescheiden van de rest’ betekent. Het is een door de Verenigde Naties erkend mensenrecht. Soms beweren mensen dat ze niets te verbergen hebben. Dat impliceert dat een goed mens geen privacy nodig heeft. Als je je zorgen maakt over privacy ben je -volgens deze logica- waarschijnlijk een slecht mens. Toch zijn er dingen waarover je wel met je familie, beste vriend of dokter praat maar niet met je buurman, collega of een toevallige passant. Privacy is de vrijheid om zelf te kunnen kiezen wat en met wie je bepaalde informatie deelt.
Privacy heeft dus niets te maken met het verbergen van dingen. De uitspraak “als je niets te verbergen hebt….” wordt alleen maar gebruikt als drogreden wanneer jou een stukje privacyvrijheid wordt afgenomen.
Panopticum
In de auto zing je de hele top 40 mee uit volle borst totdat je stil staat voor een stoplicht en voelt dat er iemand naar je kijkt. Als je denkt dat je in de gaten wordt gehouden ga je jezelf volgens verschillende sociale studies braver en conformistischer (anders) gedragen. Dit betekent dat je handelingen niet langer vanuit intrinsieke motivatie komen, maar dat je handelt zoals jij denkt dat maatschappelijk gewenst is. Met dat idee als uitgangspunt ontwierp de filosoof Bentham in 1791 een model voor een gevangenis: het ‘panopticum’. Het ontwerp van Bentham heeft een cirkelvormige structuur met in het midden een toren van waaruit gevangenen in de gaten kunnen worden gehouden. De gevangenen kunnen niet zien of er iemand in de controlekamer aanwezig is. Hierdoor kan de gevangene dus niet weten of hij daadwerkelijk geobserveerd wordt of niet, maar doordat hij constant de centrale toren voor ogen heeft voelt hij zich altijd bekeken. Hierdoor blijft de gevangene gemotiveerd genoeg om zich continu te gedragen alsof hij bekeken wordt; zo wordt hij gedwongen zich conformistisch (braaf) te gedragen.
"Uiteindelijk is privacy zo belangrijk omdat het een gebied is waarin we alle dingen kunnen doen die waardevol zijn als mens. Het is de plek die ons op unieke wijze in staat stelt om grenzen te verkennen, grenzen te testen, deel te nemen aan nieuwe en creatieve manieren van denken en zijn"
Privacy en anonimiteit
Privacy gaat niet alleen over jou als individu, privacy is ook een voorwaarde voor een goed functionerende democratie. Ooit was het normaal om te bepleiten dat vrouwen niet mochten stemmen of dat homofilie een ziekte was. Wie dit tegensprak kon rekenen op veel weerstand. Alternatieve ideeën hierover konden destijds eerst in privéruimten ontwikkeld en later verspreid worden.
Privacy maakt het ontstaan van alternatieve denkbeelden mogelijk, wat innovatie en diversiteit ten goede komt. Je kunt je ook afvragen hoe de journalistiek eruit ziet als bronnen niet langer beschermd kunnen worden. Iedereen die zegt dat hij niets te verbergen heeft ontkracht dit vaak direct met zijn acties. We gebruiken allemaal wachtwoorden, sloten, gordijnen en soms fluisteren we. Niet om criminele activiteiten te verbergen, maar gewoon omdat we in een vertrouwde omgeving onszelf willen zijn en zelf willen bepalen wat we delen.
Behoefte hebben aan privacy is ook niet hetzelfde als anoniem willen zijn. Mensen die anoniem willen zijn proberen iets te verbergen zoals hun gezicht of echte naam. Mensen die behoefte hebben aan privacy willen gewoon zelf kunnen kiezen wat ze met je willen delen. Bij de apotheek zie je vaak een witte lijn op de vloer om wat afstand te creëren tussen de wachtenden en degene die aan de beurt is. Mensen vinden het prettig om wat privacy te hebben, en dat zijn toch allemaal mensen die “niets te verbergen” hebben.
Dataverzamelaars
Als je het gevoel hebt dat er overal camera’s hangen die jou in de gaten houden zou je vroeger gediagnosticeerd worden met een persoonlijkheidsstoornis. Vandaag de dag is het realiteit. We worden de hele dag gevolgd in ons doen en laten. Wat weten ze allemaal over ons?
We beginnen met twee bekende spelers.
Facebook
Wat zegt een Facebook-like over je persoonlijkheid? Eén enkele like niet veel, maar meerdere likes wél volgens een studie van Cambridge University (Kosinski, 2013). Deze studie heeft aangetoond dat persoonlijkheden eenvoudig kunnen worden voorspeld op basis van interacties op Facebook. Onderzoekers ontwikkelden een algoritme die de persoonlijkheid van een deelnemer nauwkeuriger kon voorspellen dan een naaste collega door slechts 10 Facebook-likes te analyseren. 150 likes waren genoeg om een persoonlijkheid beter te voorspellen dan een ouder, broer of zus dat kan. En met 300 likes won het algoritme het van een partner.
Ook zonder een Facebook-account kan Facebook jouw gegevens verzamelen. Wanneer een willekeurige website een Facebook “vind ik leuk” knop toevoegt worden bepaalde gegevens van bezoekers van die site bijgehouden: Facebook krijgt zo onder andere hun IP-adres, browser en OS-vingerafdruk. Mark Zuckerberg beloofde dat hij deze gegevens nooit zou verkopen aan derden. Inmiddels weten we dat Mark Zuckerberg zich niet zo goed aan zijn beloften kan houden.
Google
Google opgericht in 1998 door Larry Page en Sergey Brin is sinds 2015 een dochteronderneming van Alphabet Inc. Het bedrijf is bekend geworden door hun zoekmachine. Later kwamen er steeds meer gratis diensten bij zoals Gmail, YouTube en Google drive. Het bedrijf ontwikkelde ook ‘Android’, dat is een gratis besturingsysteem voor smartphones dat inmiddels op 85 procent van de smartphones draait. In 2014 kocht Google het bedrijf Nest dat onder andere slimme thermostaten, beveiligingscamera’s voor binnen of buiten en rook- en koolmonoxidemelder maakt. Sinds kort is ook de slimme speaker (of slimme microfoon) van Google te verkrijgen in Nederland. Er zijn weinig plekken te vinden waar Google niet (fysiek) aanwezig is.
Het belangrijkste verdienmodel van Google en Facebook is het verkopen van advertenties. Toch heeft Google net als Facebook bewezen dat ze haar beloften makkelijk breekt. Zo hebben de oprichters in 1989 beloofd geen advertenties bij zoekresultaten te tonen. Ook zou Google nooit data van verschillende diensten samenvoegen. Al deze beloften zijn inmiddels verbroken en toch blijven we hun diensten gebruiken. Ik vermoed dat dit komt omdat deze beloften in stappen worden verbroken die onze tolerantiegrens uitrekt maar niet breekt. Deze tactiek noemen ze in de sales salamitactiek. De Correspondent – beloften Google
"Als je niet betaalt, ben je geen klant; dan ben je het product"
Bovenstaande uitspraak klopt niet altijd. Soms bieden non-profit organisaties hun diensten gratis aan. Dit kunnen ze doen omdat ze bijvoorbeeld inkomsten uit donaties genereren. Een voorbeeld hiervan is de berichtenapp Signal. Kijk altijd kritisch naar het verdienmodel van een aanbieder.
Je apparaten worden slim
Niet alleen Google en Facebook willen alles van je weten. Datahandelaren als Acxiom (VS) en Focum (NL) verkopen gegevens van burgers aan banken, bedrijven en organisaties. Wanneer je deze gegevens aan elkaar koppelt, krijg je een gedetailleerd beeld van hoe consumenten leven en waar hun interesses liggen. Deze gegevens kunnen overal vandaan komen. Zeker nu onze huishoudelijke apparaten ‘smart’ worden.
Internet of Things (IoT)
Tegenwoordig zijn er namelijk steeds meer fysieke (huishoudelijke) apparaten aangesloten op het internet. Ze communiceren als ware met het internet zonder tussenkomst van menselijke handelingen. Dit fenomeen noemen we in het Nederlands ‘Internet der dingen’. De term wordt voornamelijk gebruikt voor apparaten waarvan normaal gesproken niet wordt verwacht dat ze een internetverbinding hebben en die onafhankelijk van menselijke actie met het internet kunnen communiceren. Dit kan je thermostaat zijn of je broodrooster en er zijn zelfs al slimme wasknijpers. Internet of things maakt je leven makkelijker. Je thermostaat weet hoe laat jij gemiddeld thuiskomt, verwarmt het huis alvast en geeft aan het koffiezetapparaat door dat hij mag gaan pruttelen. Thuis aangekomen staat Google Home op je te wachten.
Google Home is een smart speaker die voorzien is van een spraakassistent. Zo kun je bijvoorbeeld vragen om een muzieknummer af te spelen, een wekker in te stellen, of de lampen aan te doen.
Al deze apparaten genereren bergen data. Als de data van verschillende sensoren in deze apparaten worden gecombineerd kunnen we veel over een persoon of huishouden te weten komen.
Een onderzoeker van IBM ontdekte dat een huishouden gehaktballen als avondeten had gehad door het analyseren van (op het eerste oog onsamenhangende) gegevens zoals het energieverbruik, het koolmonoxide- en koolstofdioxidegehalte, temperatuur en vochtigheid van het huis gedurende de dag. (Heath, 2014). Dit is een goed voorbeeld dat het koppelen van data een krachtig middel is.
Helaas is voor de gebruiker niet altijd duidelijk wie deze data in handen krijgt. In het geval van een slimme thermostaat kan het zijn dat de energieleverancier en de producent van de slimme meter jouw data kunnen inzien. Hoe deze data vervolgens worden verwerkt en gebruikt is ook niet altijd even duidelijk. Zo kan het zijn dat jouw gevoelige data in handen komen van derden.
Kiezen en delen
In 2019 onderzocht DDMA (branchevereniging voor Data Driven Marketing) hoe Nederlanders denken over data en privacy. Het onderzoek wijst uit dat 58% van de Nederlanders bezorgd is over zijn privacy, maar daar vaak niet naar handelt. Onderzoeksinstituut TNO noemt dit fenomeen een privacy paradox. Jongeren bekommeren zich niet om het feit dat er persoonlijke gegevens van hen worden verzameld en gebruikt. Het onderzoek wijst niet uit of deze attitude op latere leeftijd zal veranderen. In mijn onderzoek naar privacy probeer ik te begrijpen waarom we zoveel persoonlijke informatie delen op het internet.
Het delen is niet altijd bewust
Wanneer je een website bezoekt verkrijgen verschillende bedrijven informatie over jou. Dit zien de meeste gebruikers niet. Maar met een Adblocker zoals Disconnect en Privacy Badger kun je de ‘gluurders’ zichtbaar maken.
Privacy als ruilmiddel
We delen ook bewust informatie. Volgens een marktonderzoek van Multiscope onder 6.000 Nederlanders zijn veel Nederlanders bereid activiteits- en gezondheidsdata te delen met hun zorgverzekeraar als daar een lagere zorgpremie tegenover staat. Dertig procent van de respondenten zegt ook bereid te zijn de gegevens te delen met hun werkgever, in ruil voor een beloning zoals bijvoorbeeld vrije dagen of een bonus. 16 procent van de respondenten zegt ook hun data te willen delen met een commerciële organisatie in ruil voor korting op producten
Kennis
Slechts 28% van de Nederlanders is op de hoogte welke rechten zij hebben op het gebied van dataverzameling en online privacy. Op dit gebied lijkt de privacy discussie op de discussie over klimaatverandering. Ondanks gebrek aan kennis verwacht ik dat de consument in de toekomst steeds bewuster en kritischer gaat worden op het gebied van privacy.
Vertrouwen
Vertrouwen is de meest genoemde factor aan de hand waarvan consumenten besluiten gegevens wel of niet te delen. Reputatie en populariteit van een merk worden steeds doorslaggevender in de data-economie. Het bedrijfsleven heeft nú de kans om een duurzame datacultuur te ontwikkelen. Reputatie opbouwen kost tijd; een reputatie onderuit halen is zo gebeurd.
Een goed voorbeeld hiervan is Lenovo. Deze organisatie leverde in 2014 laptops met daarop zogenaamde ‘adware’ geïnstalleerd. Zo konden adverteerders advertentieruimte inkopen bij Lenovo. De techniek (Superfish) die ze hiervoor gebruikte bleek gevaarlijk onveilig te zijn. Een browser kon namelijk niet zien of een website wel echt veilig was of niet. Een veilige verbinding is van essentieel belang bij het doen van bijvoorbeeld online bankzaken. Lenovo bracht daarmee gebruikers moedwillig in gevaar. Dit heeft Lenovo niet alleen $7.3 miljoen gekost, maar ook het vertrouwen van de consument (PCMweb, 2015).
Ik geloof dat in de nabije toekomst privacy steeds meer gezien zal worden als een Unique Selling Point. Apple heeft hier inmiddels sterk op ingezet en ik ben ervan overtuigd dat veel bedrijven zullen volgen. NRC kondigde onlangs aan geen gebruik meer te maken van programmatic advertising via open exchange. NRC vindt dat deze manier van adverteren niet past bij het betrouwbare nieuwsmerk NRC en de vertrouwensband met lezers en adverteerders (NRC Media 2018).
Het Lock-in-effect
Bewustwording is al een belangrijke stap op het gebied van privacy. Er zijn verschillende alternatieven te vinden op het gebied van sociale netwerken. Toch zijn er maar een paar spelers die de markt domineren zoals Facebook, Instagram en WhatsApp (allemaal eigendom van Facebook).
Een nieuwe gebruiker zal zich sneller aansluiten bij een netwerk waar zijn vrienden al lid van zijn. Voor bestaande gebruikers is het om de zelfde reden moeilijk om over te stappen op een andere dienst, dit noemen we het lock-in-effect of netwerkeffect. Dit maakt het voor een nieuwe of alternatieve aanbieder moeilijk om te concurreren met tech-behemoths zoals Facebook of Google. Een privacyvriendelijk alternatief voor WhatsApp is bijvoorbeeld Signal.
Wanneer ik vraag of mensen willen overwegen om over te stappen op Signal in verband met privacy krijg ik vaak te horen dat ze ‘toch niets te verbergen hebben’. Dit soort uitspraken doen me denken aan de term cognitieve dissonantie. Deze theorie gaat ervan uit dat mensen streven naar harmonie in wat zij menen te weten en ervaren van een bepaald product. Dergelijke uitspraken verkleinen mogelijk de dissonantie en dus het vervelende gevoel dat men zou kunnen ervaren als je bewust nadenkt over de privacy die je opgeeft voor het gemak van een gratis product.
"Meten = Weten = Voorspellen = Beheersen"
Jouw digitale identiteit
Met jouw data kan een digitaal profiel worden samengesteld. Dit profiel wordt vervolgens ingezet om producten gericht onder de aandacht te brengen door middel van online advertenties of direct marketing. Het inzetten van profielen voor gerichte advertenties wordt targeting genoemd.
Toekomstmuziek
Facebook heeft zelfs al een krachtig algoritme ‘FBLearner Flow’ ontwikkeld die kan voorspellen wat jij gaat doen voordat je dat zelf weet (Biddle, 2018). Met deze ontwikkeling is het in de toekomst mogelijk dat producten naar je toegestuurd worden zonder dat je een bestelling plaatst. Ze noemen dit ‘predictive shipping’. Dit klinkt nu nog als toekomstmuziek. Maar we vinden het vandaag de dag ook helemaal normaal dat Google jouw zin afmaakt, terwijl je verbaasd kijkt wanneer je partner dit doet. De donkere kant van profiling is dat er verkeerde aannames en vooroordelen in je profiel kunnen zitten. Bij profiling wordt namelijk weinig tot geen rekening gehouden met belangrijke context. Als je foutief wordt getarget door een adverteerder is dat hooguit irritant. Maar in de toekomst zou het kunnen betekenen dat de hypotheekverstrekker of verzekeringsmaatschappij je aanvraag afwijst vanwege een “hoog risicoprofiel”. Sterker nog: dit gebeurt nu al (Walraven, J. 2018).
Een verzekeraar kan bij een databedrijf zoals Focum een beoordeling aanvragen. Focum bepaalt met behulp van jouw data of je binnen een fraudepatroon valt en of je kredietwaardig bent. Dit advies wordt door de verzekeraar vaak ter harte genomen. Dat is van de ene kant positief want het voorkomt fraude, maar het blinde vertrouwen dat we hebben in algoritmes en big data kan er ook voor zorgen dat we beslissingen nemen zonder rekening te houden met belangrijke context.
Fictie of realiteit
We gaan nog een stapje verder. De film Minority Report uit 2002 is een film die zich afspeelt in 2054. Een speciale eenheid van de politie in Washington D.C., “Pre-Crime” genaamd, heeft als doel toekomstige moordenaars te arresteren voordat ze deze moord plegen. In deze film baseert de politie zich hierbij op de visioenen van drie genetisch gemodificeerde mediums, “precogs” genaamd, die foutloos de toekomst kunnen voorspellen.
CAS (Criminaliteits Anticipatie Systeem) is echter geen fictief systeem maar een echt datamining systeem ontwikkeld om criminaliteitspatronen in kaart te brengen. Deze vorm van handhaving heet Predictive Policing, een systeem dat een wetsovertreding voorspelt voordat hij werkelijk plaatsvindt. Op dit moment wijst CAS echter nog geen individuen aan, maar wijken die verdeeld zijn in een raster met vakken van 125 bij 125 meter. Toch is een uitbreiding op individueel niveau
is in de toekomst niet ondenkbaar.
Er hangen in Nederland (op het moment dat ik dit schrijf) meer dan 450 vaste ANPR camera’s die je kenteken kunnen controleren. Als je iedere dag met de auto naar je werk rijdt is dat volgens CAS je ‘normale’ patroon, oftewel gedrag. Een keer stoppen op een industrieterrein om je remmen te controleren kan dan in de toekomst al door CAS opgemerkt worden als afwijkend gedrag. Hierdoor gaan mensen zich onvermijdelijk anders gedragen. We gaan ons braver gedragen, net zoals gevangenen dat doen omdat ze constant door middel van een panopticum in de gaten worden gehouden.
Opkomst van Trump
Er zijn veel theorieën over hoe Trump aan de macht is gekomen. Eén van die theorieën is dat het campagneteam van Trump succes heeft gehad met het inzetten van microtargeting. Zoals gezegd toonde onderzoeker Michał Kosiński van Cambridge University aan, dat met een beperkt aantal “likes” drijfveren van mensen beter kunnen worden begrepen dan vrienden of familieleden dat kunnen. Gerichte individuele psychologische beïnvloeding van mensen is een krachtig instrument. Cambridge analytica (niet te verwarren met Cambridge University) heeft deze wetenschap gebruikt en zich volgens verschillende bronnen schuldig gemaakt aan het manipuleren van verschillende verkiezingen. Dit alles door middel van onrechtmatig verkregen (demografische) Facebook-gegevens. Je kunt natuurlijk sceptisch zijn over de effectiviteit van deze vorm van beïnvloeding, maar jouw data kan en zal gebruikt worden om je te beïnvloeden.
In de documentaire The Facebook Dilemma wordt onder andere verteld hoe ‘de Russen’ via Facebook nepberichten hebben verspreid om zo mensen tegen elkaar op te hitsten, met als doel verdeeldheid zaaien in Amerika. In andere landen heeft dit soort nepnieuws ook tot geweld geleid. In veel landen is Facebook de belangrijkste bron van informatie (nieuws). De vraag is of Facebook haar verantwoordelijkheid hierin wil zien en nemen. Tot nu toe heeft Facebook alle alarmbellen vooral genegeerd. About Privacy wil ver weg blijven van “conspiracies”, maar Facebook zien we inmiddels toch wel als een organisatie die uitermate slecht scoort op het gebied van ethiek. Zo schroomt Facebook niet om gebruikers onvrijwillig te laten participeren aan dubieuze experimenten/onderzoeken.
Van connecteren naar controleren
Ooit was het doel van het world wide web om de informatie-uitwisseling te vergemakkelijken tussen de wetenschappers die samenwerken in de veelal internationale projecten van CERN. Een mooi middel om mensen te connecteren. De oprichters van Google, Brin en Page wilden de eerste periode na het vertrek uit de academische wereld niets van advertenties weten. Maar ook zij beseften dat advertenties onontkoombaar waren als zij hun torenhoge ambities wilde waarmaken. Adverteren op internet werd een verdienmodel waar op zich niets mis mee is. Met onder andere de Facebook’s Cambridge Analytica data schandaal is duidelijk geworden dat data niet alleen gebruikt kan worden om gericht te adverteren, maar ook om mensen op individueel niveau beïnvloeden. Ook al zou je de effectiviteit hiervan betwijfelen, de intentie is evident.
De Chinese regering heeft de eerste stappen al gezet met een sociaal krediet systeem dat de regering in wil 2020 invoeren. Het plan houdt in dat alle Chinese burgers een bepaalde score krijgen op basis van hun gedrag. Deze score heeft onder andere gevolgen bij het aanvragen van een lening of de kans op goede baan. Ook je vriendschappen en sociale interacties hebben invloed op de score. Hierdoor zullen sommige mensen door anderen gemeden worden omdat ze een lage score hebben. Critici stellen dat de Chinese overheid het systeem zal gebruiken om het gedrag van haar burgers verder te controleren.
Privacy survivaltips
Nu je dit stuk hebt gelezen ben je hopelijk bewust van het belang van privacy.
Gelukkig zijn er genoeg mogelijkheden om je data en privacy te beschermen. De meeste internetbedrijven zijn datahongerig, maar er zijn voldoende privacy-vriendelijke alternatieven.
• Ga op zoek naar privacy vriendelijke alternatieven
In plaats van Whatsapp -> Signal
Zoekmachine – > DuckDuckGo
Mail -> Tutanota of Protonmail
Browser -> Firefox
• Installeer een ad blocker
Deze zorgen ervoor dat je geen advertenties meer te zien krijgt en blokkeren tracking cookies. Een paar voorbeelden:
Better Blocker (ios)
Privacy Badger
• Verander regelmatig je wachtwoord
Neem voor iedere site een ander wachtwoord, of nog beter, een wachtzin en verander deze regelmatig. Er zijn mensen die hun wachtwoorden opschrijven in een notitieblokje, maar het is veel handiger en veiliger om een wachtwoordmanager te gebruiken.
Wachtwoordmanager -> Bitwarden (gratis)
• Verwijder regelmatig je cookies
• Denk bewust en logisch na
Voor niets gaat de zon op, dat begrijpt ieder mens. Als iets gratis wordt aangeboden betaal je vaak met iets anders dan geld. Google maakt mooie dingen die ik zelf ook wel eens gebruik, zoals YouTube. Maar wanneer ik gebruik maak van dit soort gratis diensten ben ik mezelf er wel van bewust dat ik betaal met mijn persoonlijke informatie. Zo verruil ik mijn persoonlijke informatie liever niet voor wat schattige kattenfilmpjes.
Misschien moet je je persoonlijke informatie zien als een wettig betaalmiddel en jezelf afvragen: hoeveel ben ik waard?
Bronnen:
Stephens-Davidowitz, S. (2018). Everybody Lies (Herz. ed.). London, England: Bloomsbury.
Martijn, M., & Tokmetzis, D. (2016). Je hebt wél iets te verbergen (Herz. ed.). Amsterdam, Nederland: De Correspondent.
Schep, T. (2016). Design my privacy (Herz. ed.). Amsterdam, Nederland: BIS Tokmetzis, D. (2012). De digitale schaduw (Herz. ed.). Houten, Nederland: Spectrum.
Walraven, J. (2018). De diefstal van de eeuw. Hoe we onze privacy verloren én kunnen heroveren. Antwerpen, Belgie: Van Halewyck.
Cialdini, R. (2009). Invloed (5e ed.). Amsterdam, Nederland: Academic Service.
Van Wijk, K., & Huijzer, D. (2011). De media-explosie (4e ed.). Amsterdam, Nederland: Academic Service.
Multiscope. (z.d.). Helft Nederlanders bereid data te delen met verzekeraar | Multiscope. Geraadpleegd op 22 oktober 2018, van http://www.multiscope.nl/persberichten/helft-nederlanders-bereid-data-te-delen-met- verzekeraar.html
Kosinski, M. (2013, 9 april). Private traits and attributes are predictable from digital records of human behavior. Geraadpleegd op 2 oktober 2018, van http://www.pnas.org/content/110/15/5802.full
MT. (2017, 8 juni). Scherp onderhandelen #9: de salamitactiek – MT.nl. Geraadpleegd op 5 november 2018, van https://www.mt.nl/business/scherp-onderhandelen-9-salamitactiek/537785
Heath, N. (2014, 28 juni). I know what you ate last supper: What home sensors will reveal about your life. Geraadpleegd op 22 oktober 2018, van https://www.techrepublic.com/blog/european-technology/i-know- what-you-ate-last-supper-what-home-sensors-will-reveal-about-your-life/
Marketingfacts. (z.d.). Nudging https://www.marketingfacts.nl/berichten/nudging-onbewust-gedrag-bewust- beinvloeden
Keach, S. (2018, 16 april). Paid version of Facebook? Here’s how much it could cost you each month. Geraadpleegd op 3 november 2018, van https://www.thesun.co.uk/tech/6062210/facebook-paid-money- monthly-fee-how-much/
Shobhit, S. (2018, 11 april). How Much Can Facebook Potentially Make from Selling Your Data? Geraadpleegd op 3 november 2018, van https://www.investopedia.com/tech/how-much-can-facebook- potentially-make-selling-your-data/
Sherr, I. (2018, 19 april). Facebook, Cambridge Analytica and data mining: What you need to know. Geraadpleegd op 21 september 2018, van https://www.cnet.com/news/facebook-cambridge-analytica- data-mining-and-trump-what-you-need-to-know/
Greenfield, P. (2018, 29 juni). The Cambridge Analytica files: the story so far. Geraadpleegd op 2 oktober 2018, van https://www.theguardian.com/news/2018/mar/26/the-cambridge-analytica-files-the-story-so-far
Albrecht, L. (2017, 17 oktober). How behavioral economics is being used against you. Geraadpleegd op 2 oktober 2018, van https://www.marketwatch.com/story/nobel-prize-winning-economist-richard-thalers- nudge-theory-has-a-dark-side-too-2017-10-17
Security.nl. (2017, 1 februari). Onderzoek: 17% Nederlandse internetters gebruikt adblocker. Geraadpleegd op 15 oktober 2018, van https://www.security.nl/posting/502155/ Onderzoek%3A+17%25+Nederlandse+internetters+gebruikt+adblocker
Big Data revolutie ten koste van privacy burgers. (2017, 8 augustus). Geraadpleegd op 3 oktober 2018, van https://www.graydon.nl/blog/big-data-revolutie-ten-koste-van-privacy-burgers
Schepers, A. (2015b, 7 juli). De politie van de toekomst houdt iedere burger non-stop in de gaten. Geraadpleegd op 15 oktober 2018, van https://decorrespondent.nl/3044/de-politie-van-de-toekomst- houdt-iedere-burger-non-stop-in-de-gaten/279163005704-5df91b90
Biddle, S. (2018, 13 april). Facebook Uses Artificial Intelligence to Predict Your Future Actions for Advertisers, Says Confidential Document. Geraadpleegd op 3 oktober 2018, van https://theintercept.com/ 2018/04/13/facebook-advertising-data-artificial-intelligence-ai/
Privacynieuws.nl. (2018, 17 november). Kentekenregistratie. Geraadpleegd op 20 november 2018, van
https://www.privacynieuws.nl/databases/kentekenregistratie.html
PCMweb. (2015, 14 januari). Hoe zit het nou met Lenovo? 5 vragen over de Superfish-malware. Geraadpleegd op 18 december 2018, van https://pcmweb.nl/artikelen/algemeen/hoe-zit-het-nou-met- lenovo-5-vragen-over-de-superfish-malware
NRC Media. (2018, 15 oktober). NRC biedt geen advertenties meer aan via open exchange » NRC Media. Geraadpleegd op 18 december 2018, van https://www.nrcmedia.nl/nieuws/nrc-biedt-geen-advertenties- meer-aan-open-exchange/
McMullan, T. (2017, 21 februari). What does the panopticon mean in the age of digital surveillance? Geraadpleegd op 1 december 2018, van https://www.theguardian.com/technology/2015/jul/23/ panopticon-digital-surveillance-jeremy-bentham
Young, A. L., & Quan-Haase, A. (2013). Privacy protection strategies on Facebook. Information, Communication & Society, 16(4), 479-500. http://dx.doi.org/10.1080/1369118X.2013.777757
NRC. (2017, 13 maart). China beoordeelt straks alle burgers op basis van big data. Geraadpleegd op 16
oktober 2018, van https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/13/big-brother-meets-big-data-7073575-a1550087
DDMA. (2016). DDMA Privacy Monitor 2016. Geraadpleegd van https://ddma.nl/download/54652/
DDMA. (2018). DDMA Privacy Monitor 2018. Geraadpleeg van https://ddma.nl/download/66878/
The Facebook Dilemma https://www.pbs.org/wgbh/frontline/film/facebook-dilemma/
